Kunstroute Zuidoost, 2018
Door Jorien Posthouwer
Dit jaar is het precies vijftig jaar geleden dat de eerste bewoners de Bijlmermeer, beter bekend als de Bijlmer, betrokken. Met torenhoge verwachtingen was deze wijk gebouwd, dit zou de stad van de toekomst worden. De Bijlmer is de grootste, geheel geplande wijk van Nederland. Over alles wat je ziet in Amsterdam-Zuidoost is nagedacht. Waar steden en buurten meestal, net als het menselijk lichaam, langzaam groeien en uitdijen, is de Bijlmer direct vanaf de tekentafel gebouwd. Als een soort monster van Frankenstein met goede bedoelingen door mensen gefabriceerd en daarna tot leven gewekt.
Op de tekentafel was de Bijlmer een ‘ideale stad’ met veel licht, lucht en ruimte voor alle bewoners. Gebaseerd op de modernistische ideeën van het functionalisme waren alle verschillende functies, zoals wonen, werken, verkeer en recreatie, gescheiden. De wegen waren verhoogd zodat je als fietser of wandelaar geen auto hoefde tegen te komen. Er waren grote parken en veel groen tussen de flats waar men kon recreëren. Als oplossing voor de naoorlogse woningnood in Amsterdam bestond de Bijlmer voornamelijk uit enorme, tien verdiepingen hoge flats. Men kon wonen in ruim opgezette appartementen met grote balkons. De planners van de Bijlmer waren gek op zonlicht; wie zon in zijn huis zou hebben was een gelukkig mens. Met, voor die tijd, flitsende filmpjes en een kekke slogan (‘Er zingt een nachtegaal in de Bijlmer’) werd de Bijlmer onder Amsterdammers gepromoot.
Het zou een kunstloze stad worden. De Bijlmer was immers zo bijzonder dat het een kunstwerk op zichzelf zou zijn. Kunstwerken in de openbare ruimte zouden daar alleen maar aan afdoen. Men had geen kunst ‘nodig’ om van deze wijk te kunnen genieten. Maar we gaan een kunstroute fietsen, zul je nu denken. Hoe kan dat in een kunstloze stad?
Zoals je weet zijn de bovenstaande verwachtingen allesbehalve ingelost. De Bijlmer is niet de stad van de toekomst geworden zoals gepland. De wijk heeft juist jarenlang bekendgestaan om haar onveiligheid, criminaliteit en veel drugsoverlast.
Veel van de eerste bewoners trokken snel weg vanwege het gebrek aan faciliteiten en de slechte bereikbaarheid. Ook voelden zij zich niet prettig tussen de hoge flats en onveilig in de grote stukken groen. Een woning met veel zonlicht bleek niet voldoende. Daarna betrokken voornamelijk armere gezinnen en migranten de flats. Ook het discriminerende woonbeleid van de gemeente Amsterdam tot 1979 dwong veel Surinaamse Nederlanders zich in Zuidoost te vestigen. In het straatbeeld van dit stadsdeel, maar ook in de kunstwerken is duidelijk zichtbaar dat Nederland en Suriname een geschiedenis delen.
Ondertussen is de Bijlmer niet alleen de grootste geplande wijk van Nederland, ook is het een van de grootste stedelijke vernieuwingsprojecten. De afgelopen twintig jaar is de Bijlmermeer op de schop gegaan en getransformeerd tot Zuidoost. Vandaag de dag is het in plaats van een kunstloze stad een van de stadsdelen met de grootste dichtheid openbare kunst. Al snel nadat de eerste bewoners de flats betraden ontstond er namelijk vraag naar kunst. Maar wat zegt dat precies over kunst in de openbare ruimte? Heeft men kunst nodig? En waarom dan precies?
In deze route zullen we die vragen gaan onderzoeken. Door de verschillende kunstwerken zullen we de verhalen van Zuidoost en de Bijlmer leren kennen. Vijftig jaar Bijlmer: van de kunstloze stad van de toekomst op de tekentafel naar de probleemwijk in de jaren ’70 en ’80, en van de stedelijke vernieuwing in de jaren ’90 tot de gentrificatie van nu.
