Totempaal, Aert Rietbroek, 1966
Osdorper Ban 529
Laten we beginnen met het ontkrachten van een aantal mythen over de totempaal:
1. Oorspronkelijk komen totempalen uit het noordwesten van Noord-Amerika, het gebied dat nu de westkust van Canada is. Het bekende beeld uit spaghettiwesterns van aasgieren die boven een totempaal cirkelen te midden van een woestijngebied is dus niet bijzonder accuraat.
2. De oudste exemplaren dateren van omstreeks 1800, maar is het is de vraag of dit ook de eerste exemplaren zijn, aangezien totempalen altijd…
3. … van hout zijn. Anders dan pijlpunten van duizend jaren oud, zijn deze palen minder goed bestand tegen de tand des tijds. Ze werden niet onderhouden met houtrotvullers en afbijtmiddelen. Als een totempaal dreigde om te vallen of een gevaar werd voor omstanders, dan werd de paal simpelweg omgehakt.
4. Oorspronkelijk was een totempaal een versierde balk die onderdeel was van een constructie van een onderkomen. Pas later werd de totempaal als een los element in de nederzetting geplaatst.
5. Een totempaal ‘lees’ je van onder naar boven. De beelden onderaan – op ooghoogte – werden als meest prominent gezien. Helemaal bovenaan werd er vaak een fabeldier zoals een dondervogel of een feniks getoond, een die de ziel vertegenwoordigt van de clan indianen die de totempaal heeft vervaardigd.
Met deze informatie in het achterhoofd kunnen we goed naar de bronzen totempaal van Aert Rietbroek kijken. Is het wel een totempaal? Het werk is niet van hout. Het is niet te ‘lezen’. Het is niet groot (zelfs de sokkel kan niet verhullen dat het een klein exemplaar is) en de abstracte totempaal verschaft de kijker geen extra informatie over naburige bewoners. Ondanks het feit dat de naam van dit kunstwerk ‘Totempaal’ is, toont deze opsomming aan dat het twijfelachtig is dat we te maken hebben met een echte totempaal.
In 1966 kreeg Aert Rietbroek de opdracht een werk te maken voor de Professor Johanna Westerdijkschool, gelegen in Osdorp. Rietbroek maakte eerst een studie van hout en op basis daarvan werd het bronzen beeld vervaardigd. De school bestaat inmiddels niet meer, het terrein is op de schop gegaan en in die periode is het beeld van Rietbroek op onzorgvuldige wijze in een depot geplaatst. Onzorgvuldig omdat de naam van de maker en de titel van het kunstwerk niet zijn gearchiveerd. Dit resulteerde in 2007 tot een oproep van stadsdeel Nieuw-West: ‘Osdorps kunstwerk zoekt identiteit’. Na speurwerk van een doortastende NRC journalist, kwam het verlossende antwoord van de vrouw van Aert Rietbroek, hij was zelf inmiddels overleden. Het houten zusterbeeld – dat qua vorm als twee druppels water op het bronzen beeld lijkt – stond al die tijd bij haar in huis.
Het beeld werd gerestaureerd en staat sinds 2007 op de Osdorperban. Of we hier nou met een totempaal te maken hebben of niet, er huist duidelijk een feniks in het brons, een feniks die het beeld heeft laten herrijzen en het sinds 1966 aan Osdorp verbindt.
Beluister ook de podcastaflevering over dit kunstwerk, en laat je meeslepen door de boeiende verhalen achter de werken van kunstroute Osdorp. In de podcast luister je naar gesprekken tussen schrijver en onderzoeker van deze route, Willem Sjoerd van Vliet, en kunsthistoricus Sietske Roorda.
