Wie naar een kaart van Amsterdam-Oost kijkt komt talloze verwijzingen naar het verleden van Amsterdam tegen. De Indische Buurt en de Transvaalbuurt herinneren aan een politieke geschiedenis waarin de stad haar invloed uitoefende tot ver buiten de grenzen van Nederland. De schepen van de VOC werden in de zeventiende eeuw gebouwd en uitgezwaaid op de eilanden Wittenburg, Oostenburg en Kattenburg, waar nu het Scheepvaartmuseum als tastbare herinnering staat. In het Tropenmuseum, Artis en de Hortus Botanicus werden de souvenirs verzameld die deze schepen, naast hun handelswaar, mee terugnamen uit de koloniën. De openbare ruimte van Amsterdam-Oost is doordrenkt met de herinnering aan een tijd die we liefkozend de Gouden Eeuw noemen.
Voor Amsterdam was deze tijd glorieus. De welvaart groeide, kunst floreerde en de markt bloeide op met exotische producten. Er werden nieuwe economische systemen ontwikkeld, zoals de verkoop van aandelen die internationale populariteit genoten. Nederland gaat de geschiedenisboeken in als een land dat rijk werd door zijn ondernemingsgeest, inventiviteit en lef. Het is geen geheim dat deze geschiedenis een donkere kant van imperialisme en exploitatie kent. Maar is het genoeg om deze ‘gouden eeuw’ te zien als een glorieuze tijd waar hoogstens een voetnoot bij geplaatst moet worden? Eeuwenlang bewerkten tot slaaf gemaakten* Nederlandse plantages en eeuwenlang stonden landen hun bodemschatten af zonder er een eerlijke prijs voor terug te krijgen. Ondertussen werd in Nederland de wereld maakbaar. Het geld dat in de koloniën werd verdiend werd geïnvesteerd in de ontwikkeling van de Amsterdamse industrie, in steeds betere, snellere en wendbaardere schepen en in de molens van de droogleggerijen die het onbegaanbare water ten oosten van de stad, de Rietlanden en het Watergraafsmeer, reduceerden tot een herinnering gevangen in straatnamen.
Slavernij, onderdrukking en de afgedwongen monopolies op handelswaar waren meer dan een ongelukkig gekozen omgangsvorm tussen twee handelspartners. Ze vormden bijna vierhonderd jaar lang de bouwstenen van een imperialistische, ‘raciale’ economie die aan de basis staat van de ontwikkeling van Nederland. Vanuit het witte perspectief van de geschiedschrijving wordt de binnenlandse geschiedenis gescheiden van het verhaal van de koloniën. Wat zich buiten de grenzen afspeelde wordt gezien als de zwarte bladzijde en kundig losgemaakt van de winsten.
De VOC werd opgevolgd door de WIC en door de overheid zelf die de koloniale macht tot in 1975 volhield. En nu zijn we in 2018 beland. Onder Nederlands grondgebied vallen nog altijd enkele Caribische eilanden. De hoogste berg van Nederland staat op Saba, over de Atlantische oceaan. Hoewel het nog maar kort geleden is, lijkt het koloniale tijdperk te zijn weggezakt uit het collectieve geheugen. Verzwegen, of ten minste geneutraliseerd. Zijn we klaar met dekoloniseren?
We staan nu op een punt in de geschiedenis waarop denkbeelden die vorm kregen aan het begin van het imperialistische tijdperk onder druk staan. Er wordt fel gediscussieerd over de symbolische aanwezigheid van koloniale helden die volkerenmoord pleegden of uitgesproken racistisch waren. Symbolen zoals monumenten en straatnamen waarmee ook Amsterdam-Oost doordrenkt is. Een lang en zwaar verleden van exploitatie is achteloos verweven geraakt met onze straten en pleinen. Multiculturele Amsterdammers zien zich, al fietsend door de straten, dagelijks geconfronteerd met helden die een deel van de tegenwoordige Amsterdamse bevolking nooit beschouwden als volwaardige mensen. ‘Ik was geen mens, want ik had mijn kleur niet mee, en dus werd ik een soort van vee’, dicht Onias Langeveld vanaf een scherm in het Tropenmuseum. Hij verwijst in zijn film Hallo Slaaf naar zijn voorouders, tot slaaf gemaakte Afrikanen die door Nederland naar de Caribische plantages werden verscheept. ‘Mijn mensen werden een soort van natura, tussen flora en fauna’, vervolgt Langeveld.
Het geweld dat vanaf het begin van het koloniale tijdperk onderdeel uitmaakte van de economie is onlosmakelijk verbonden met de natuurschatten waar de Europese markt naar hunkerde, en met het gebrek aan gewilde ruilwaar op eigen bodem. Dit geweld heeft Nederland in de wereldeconomie een voorsprong gegeven die nog steeds doorklinkt en dat in de toekomst ook zal blijven doen. Vandaag lopen we tegen een nieuwe relatie tussen economie en natuur aan. Ondanks het feit dat we voor een groot deel onder de zeespiegel leven, hebben eeuwenlange investeringen in technologie en landschapsvorming Nederland haast immuun gemaakt voor klimaatverandering. De kloof tussen landen die de middelen hebben de natuur de baas te zijn en de landen die zich niet kunnen beschermen groeit. Het is een terugkerend patroon: consumptie van de natuur als aanleiding tot de exploitatie van mensen aan het begin van de zeventiende eeuw, en overconsumptie als aanjager van klimaatproblemen en economische ongelijkheid vandaag de dag.
Deze route door Amsterdam-Oost gaat over de manieren waarop het proces van dekolonisatie, waar we nog altijd middenin zitten, zich uit in de openbare ruimte. Een debat waaruit spanning spreekt tussen herinneren en vergeten, verheerlijken en afwijzen. Vergeten we de geschiedenis wanneer we haar constante aanwezigheid in onze openbare ruimte weigeren? Herinneren we ons genoeg wanneer we haar laten staan? Een aantal kunstwerken biedt verschillende mogelijke antwoorden binnen het complexe debat. Andere werken herinneren op hun eigen manier aan de geschiedenis van het landschap of aan de transformatie van de stad. Ik heb de vrijheid genomen het onderwerp van kolonialisme in een breder perspectief van exploitatie te bekijken, een perspectief dat uitgaat van een structurele invloed van witte superioriteit boven niet-witte mensen en boven de aarde als geheel. Als schrijver heeft het vormen van de route mij meer vragen dan antwoorden ingegeven. Na het schrijven ervan blijft een gedachte kleven: dat het succes van een multiculturele samenleving, die op zichzelf deels een gevolg is van het misplaatsen en verplaatsen van mensen en een disbalans van welvaart, sterk samenhangt met een eerlijke vertelling van het gedeelde verleden. Welkom in Amsterdam-Oost.
*De term ‘tot slaaf gemaakten’ vervangt in deze route de term ‘slaven’. Deze uitgebreidere formulering omschrijft een gedwongen machtsrelatie en benadrukt dat niemand op de wereld gezet is om slaaf te zijn, men wordt het altijd in relatie tot een onderdrukker. Voor meer informatie kun je luisteren naar de podcast die De Correspondent en Decolonize the Museum maakten over de tentoonstelling Heden van het Slavernijverleden in het Tropenmuseum.